Valknut | Glutenvrij bier

Het brouwen van een glutenvrij bier staat nog altijd op mijn lijstje. Niet dat ik iets van een glutenallergie heb, maar ik word soms badend in het zweet wakker als ik gedroomd heb dat ik geen bier meer mag drinken. Dat heb ik ooit een keer geprobeerd en dat waren de ergste 24 uur van mijn leven. Anyway, als ik ooit de diagnose gesteld krijg, dan weet ik graag dat ik glutenvrij kan brouwen.

Gluten in bier komen natuurlijk uit mout, dit is vaak gerste -of tarwemout. Bij het kiemen en drogen tijdens het moutproces wordt een deel van het gluten afgebroken en een deel blijft achter. Een groot deel blijft aanwezig in de korrel. Er zijn twee manieren om een glutenvrij bier te maken. De eerste is het brouwen van een 'normaal' bier en daar door middel van een middel de gluten uithalen. De tweede oplossing is het gebruik van granen of 'pseudo'granen die geen gluten bevatten.

Het verwijderen van gluten uit bier kan door het toevoegen van een middel genaamd Brewers Clarex (bron). De eiwitten (gluten) slaan daardoor neer en komen niet in de fles terecht. Een kanttekening bij het gebruik van deze middelen is volgens de Europese Coeliakie vereniging dat de testen van bier op gluten soms niet deugen. In een test lijkt het bier wel glutenvrij, maar is het dan niet. In een onderzoek van Avans Hogeschool en het Celiac Disease Consortium (mei 2012) bleken sommige bieren nog concentraties gluten te bevatten (Bron). 

Granen zonder gluten

De tweede optie, het brouwen zonder glutenhoudende granen, lijkt dan ook een goed idee. De volgende granen bevatten wel gluten (bron):

• Gerst (Gort), parelgort, gerstemout(bloem).
• Tarwe en rogge
• Spelt, khorasan tarwe, triticale (kruising van tarwe met rogge), durum
• Tarwemeel, griesmeel
• Tarwebloem, tarwemout
• Roggemeel, roggebloem, roggemout

Dat zijn dus de granen die in bier worden gebruikt. Dat betekent dat we deze moutsoorten in de kast kunnen laten. 
De volgende granen bevatten geen gluten en  kunnen worden gebruikt:

• Haver en havermout
• Rijst en bruine rijst
• Mais
• Sorghum
• Boekweit en boekweitmout
• Gierst
• Amaranth
• Teff
• Quinoa

In rijst en mais komen overigens wel gluten voor, maar coeliakiepatienten hebben hier over het algemeen geen last van. (Bron). Over haver zijn meerdere meningen te vinden. Enkele bronnen vermelden dat haver absoluut uit een glutenvrije keten moeten komen en dus mogelijk gluten bevatten. Andere bronnen zijn stellig dat het een glutenvrij graan is. Over havermout wordt vaak in de context van oude bieren gesproken. Van sorghum wordt vaak in Afrika een soort bier gemaakt. De andere granen en zaden hebben weinig raakvlakken met bier. Ze bevatten vaak wel veel zetmeel, maar zijn moeilijk of niet te vermouten. Daarnaast kan het eiwitgehalte vrij hoog zijn.

Wat gaan we brouwen?

De grote vraag is nu: Wat gaan we brouwen? Van de verhalen van andere brouwers blijkt dat brouwen zonder gerst of tarwe toch een wezenlijk andere smaak geeft. Over het algemeen is de smaak graniger, donkerder, notig, en soms iets astrigent. 
De gemoute versies van haver, boekweit en gierst leveren een relatief donkere kleur op, in ieder geval niet licht. Gevoelsmatig zou ik het bier een beetje kleur geven door een caramout of donkere mout toe te voegen, maar ik heb geen donkere (commerciele) versies van deze mouten, alleen van de glutenhoudende mouten. De granen kunnen natuurlijk ook in ongemoute vorm worden ingezet. Bruine rijst en quinoa zijn makkelijk te koop bij de toko. Voor wat betreft de smaak en kleur liggen deze wel weer in het verlengde van de eerstgenoemde granen. In eerste instantie is er een poging tot het vermouten van gierst begonnen. Halverwege het proces kwam ik tot de ontdekking dat het om de ontkafte versie ging. De geur en smaak waren wat mij betreft ook niet echt lekker.  Gierst doet dus niet meer mee.  Laat ik nu eens verstandig zijn en niet meteen 5 moutsoorten kiezen; ik kies voor havermout en boekweit. Havermout smaakt best goed als korrel en boekweit is wat kruidig en notig. De boekweit is in 2 delen geroosterd in de oven tot een lichte en bruine versie. Hiermee hoop ik het bier wat meer kleur en smaak te geven. Voor het roosteren is de boekweit een dag geweekt. De korrels zijn uitgespreid op een blad in de oven. Het eerste uur is een temperatuur van 100 °C aangehouden. De korrels werden hierdoor droog. Daarna is er nog een half uur op 150°C voor de lichte versie en een uur op 200°C voor de donkere versie aangehouden.

Het gebruik van deze 'oude' granen biedt ook de mogelijkheid om een traditioneel recept te brouwen. Dit kan met gruit, of wellicht met een toevoeging van kruiden. Dat klinkt als een interessante invalshoek. Helaas heb ik te weinig ervaring met gruit om dit aspect van het bier goed te maken, en dan is er ook nog de onzekerheid over de smaak van de moutsoorten. Dat zijn twee experimenten in 1 en dat gaan we niet doen. 
Dan toch liever de keuze voor het gebruik van hop met de optie van kruiden. De eerste hop die bij mij opkomt, is Brewers Gold een hopsoort die aardachtig, een vleug nobel en blauwe bessensmaak combineert. In mijn ogen een 'oude' smaak. 

Dan kunnen we daar ook nog kruiden bijvoegen. Niet om de smaak van het graan te maskeren, maar om een licht kruidige toets te geven. Na wat nadenken komen dan toch weer die gruit-achtige kruiden om de hoek kijken. Gagel, duizendblad, rozemarijn, laurierbessen, salie. De meeste van deze kruiden heb ik niet liggen en van andere heb ik minder goede ervaringen. 

1) Citroenschil, salie,  dennentoppen, jeneverbes;
2) Peper (Ancho), eikensnippers, Jack Daniels;
3) Rode biet, citroenschil.

Het recept

Aantal liters------- : 20 liter
Gewenst begin SG---- : 1070
Brouwzaalrendement-- : 81 %
Totaal brouwwater--- : 31.4 liter
Spoelwater---------- : 6.4 liter
Maischwater--------- : 25 liter
Kooktijd------------ : 75 minuten
Berekende kleur----- : 25 EBC (Morey)
Berekende bitterheid : 33 EBU (Tinseth)

73%    4060 g Havermout                            10   EBC   
6%       333 g Honing                                   2    EBC   
6%       333 g Boekweit   Licht                    10    EBC   
10%     556 g Boekweit  Donker                   70   EBC   
5%       278 g Boekweitmout                       10   EBC  


25 g Brewers Gold (D)   8 %az  60 min   
25 g Brewers Gold (D)   8 %az  15 min      

Gist:  Mangrove Jacks M15 Empire Ale 
Deze bovengist is geschikt voor diverse robuuste bieren met een uitzonderlijke diepte. Vergist met de volle, rijke smaak van donker fruit. Geschikt voor Schotse zware ales, American Amber Ales, Sweet Stouts enzovoort. Uitvlokking: 4 Vergisting: 70-75% Aanbevolen temperatuurbereik: 18-22 °C 

10m/39°C Maischdikte is: 3.83 L/kg
5m/44°C Maischdikte is: 3.83 L/kg
15m/52°C Maischdikte is: 3.83 L/kg
30m/63°C Maischdikte is: 3.83 L/kg
30m/72°C Maischdikte is: 3.83 L/kg
1m/78°C Maischdikte is: 3.83 L/kg.

Het maischen begint op lage temperaturen. De gomstoffen in de havermout breken bij 39°C en 44°C af. Deze gomstoffen kunnen leiden tot een verstopping van het filterbed tijdens het maischen. Het is dus belangrijk om deze af te breken. Verder zijn er in de voorgestelde moutstort maar weinig kafdeeltjes aanwezig, dus het rondpompen van het wort zal langzaam (of niet) verlopen. Mogelijk wordt de temperatuurverhoging door middel van heet water verzorgd. Tijdens de hoofdvergisting wordt 8 gram gedroogde salie toegevoegd.